Біз сөйлескен кейіпкер мен қаржыгер Қазақстанда баспаналы болуға мүмкіндік көп екенін, бастысы адам қаржысын дұрыс жоспарлай алуы керек деген пікір айтты. “nükte.” жобасы бұл мақалада елдегі банктер бағдарламасының шарттарын түсіндіруді мақсат етпейді. Бұл жазба — үй алғысы келген адамға нұсқаулық.
ЖАЗИРА ҚАЛАЙ ҮЙЛІ БОЛДЫ?
Шымкентте тұратын 31 жастағы Жазира (аты-жөні өзгертілді — N.) Қазақстанда пәтер алуға мүмкіндік көп деп есептейді.
— Мемлекеттік бағдарламалар да, банктің ұсыныстары да жетерлік. Бірақ табысың міндетті түрде ресми рәсімделуі керек. Яғни, салық төленіп, зейнетақы шотына жарна түсуі керек. Өйткені көп банкте табысты растауды сұрайды, көбінің несиесі, өтелмеген қарызы болғандықтан немесе табысы жетпей, бағдарламаларға өте алмай қалып жатады, — дейді ол.
Жазира былтыр қарашада 16 млн теңгеге екі бөлмелі пәтер алған. Қазір ішін әрлеп жатыр. “Отбасы банкіне” үйдің елу пайыз жарнасын жинап, қалған жартысын ипотека ретінде рәсімдеген. Енді ол алдағы алты жыл ішінде банкке пәтердің жарты ақшасын қайтаруы керек.
Жазира өзіне талапшыл. Адам ерте жұмыс істеп, өз үйіне депозит ашып, тірнектеп ақша жинаса, басы бос кезде үйлі болуға тырысқаны жөн екенін айтады. Себебі “үйленбеген адамның табысы 1 адамға ғана бөлінеді. Отбасылы болғанда, үйіндегі әр адамды есепке алады. Солардың бәріне бөлгенде табысы ипотека шартына жетпей қалуы мүмкін”.
Жазира “Отбасы банкіндегі” депозитін 2019 жылы ашқан. Ай сайынғы төлемді график бойынша салып отырмағанын мойындайды. Жобаларынан түрлі мөлшерде қаржы түсе қалса, аударып отырған.
— Негізі депозит ашқан соң, “Отбасы банкінің” консультанттарынан кеңес алыңыз. Оларға сіздің үй алғаныңыз жақсы. Сондықтан сізге тегін кеңес беріп, үй алуға жоспар жазып бере алады. Ай сайын қанша салу керек, қанша жыл жинайсыз, қажетті сыйақыға қалай жетесіз, бәрін түсіндіреді. Өзіңізге жақсы кеңесші табыңыз, үй алуға 3 немесе 5 жылдық жоспар құрыңыз, ай сайын сол кестеге сай ақша салып тұрыңыз, — дейді ол.
Жазираның сөзінше, “Отбасы банкінің” барлық шартын орындап, үш жыл бойы жақсы ақша жинасаңыз, қалаған пәтеріңізді тұрғын үй займы бойынша алуға болады. “Ол дегеніңіз — ақшаны банктен 4,5-5 пайызбен аласыз және пайыз тек қарыз сомасына ғана жүреді деген сөз. Бұл — қазір нарықтағы ең тиімді жолдың бірі. Қазақстанда екінші деңгейлі банктің ешбірінде мұндай пайызбен ипотека бермейді”.
БАСПАНАСЫЗДЫҚ
Қазақстанда баспанасыз адам санын дәл көрсететін статистика жоқ. Үйге мұқтаждар санынбірер жыл бұрын ресми халық санағы кезінде жиналған ақпаратқа не мемлекеттік бағдарламалар арқылы үй алу кезегіне тұрған адамдар санына қарап топшылауға болады.
Мәселен, 2021 жылғы халық санағының деректері бойынша, қазақстандықтардың 17,4 пайызының баспанасы жоқ. Ал 2,1 миллион адам пәтер жалдап тұратынын айтқан. Тағы 864 мың адам досы не туысының үйінде тегін тұрады.
2024 жылғы қыркүйектегі дерек бойынша, Қазақстанда жеңілдетілген мемлекеттік тұрғын үй алу кезегінде 648 мыңнан астам адам тұр. Олардың қатарында I және II топтағы мүгедектігі бар азаматтар, мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған отбасылар, жетім балалар, көп балалы отбасылар және басқа да санаттағы азаматтар бар.
Былтыр кезекте тұрған шамамен 9 мың азамат жалдамалы тұрғын үймен қамтамасыз етілген. Яғни, кезекте тұрған адамдардың 1 пайыздан астамы ғана үй алған. Бұл — жеңілдетілген шарттармен тұрмысы төмен топтарға берілетін баспана. Қалған азаматтар нарықтағы түрлі банктерге жылдар бойы жарна салып, мейілінше төмен пайызбен ипотека рәсімдеуге тырысады.
Былтыр маусымда мәжіліс депутаты, AMANAT партиясы фракциясының мүшесі Жанарбек Әшімжан ірі қалаларға көші-қон ағыны мен демографиялық өсім әсерінен елдегі тұрғын үй кезегі жыл сайын 4-5 мың адамға артып отырғанын айтқан.
Депутаттың сөзінше, Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап шалғайдағы жұрт нәпақа мен жұмыс іздеп қалаларға ағылды. “Әсіресе, Алматыға ағылған көш тек Жетісу аймағынан ғана емес, бүкіл Қазақстанның түкпір-түкпірінен келді. Шамасы келгендері қалаға кірді, шамасы келмегендері бала-шағасымен қала маңындағы саяжайларға орналасты. Көпшілігі жылдар бойы кісі есігінде пәтер жалдап жүр. Үсті-үстіне құйылған көші-қон саясатында жүйесіздік орын алды. Нәтижесінде араға жылдар салып әлеуметтік тауқымет бой көрсетті. Қазіргі таңда Алматы облысында баспанасыздық проблемасы күн санап үдеп келеді”, дейді Әшімжан.
— 2024 жылдың мамырындағы мәлімет бойынша, Алматы облысында үй кезегінде тұрғандар саны 41,2 мың адамға жеткен. Дәл осы өгізаяңмен жүретін болсақ, өңір аз уақытта үлкен дағдарысқа тап болады, — деді депутат.
Ол баспанасыздық мәселесін шешу үшін әр өңірге бөлінетін қаржыны мұқтаждар санына қарай қарастыруды, пәтерге зәру азаматтар көп облыстарға мейлінше көп қаражат бөлуді ұсынған.
ҮШІНШІ ПӘТЕРІНЕ АҚША ЖИНАП ЖҮР
Шаттық Әлібекқызы таяуда Алматыда пәтер алды. Бұл — оның екінші баспанасы.
Әйел үйді қалай алғанын желідегі парағында айта бастағанда баспанаға мұқтаж таныс әрі бейтаныс оқырманнан сұрақ көбейген. Шаттық білгенін бөлісу үшін Telegram желісінде “Пәтер алайық” деген чат ашып, басқаларды да үйге ақша жинауға үндей бастаған. Қазір чатта елу адам бар.
Шаттық Қазақстанда баспана жоқтығы тек жастарға емес, жалпы халық арасындағы өте өзекті мәселе деп есептейді. Оның жылдар бойы пәтер жалдап тұратын орта жасқа келген таныстары бар.
— Қазақстанда табысы орта адамға үй алу қиын, халықтың табысы мен пәтер бағасы арасындағы айырмашылық жер мен көктей, — дейді ол.
Бірақ әйел елде қолжетімді ипотекалық кредит көп екенін айтады. Шаттық көп банк ипотекалық кредит беретінін, 20 % жарна үй алуға жететінін, “Отбасы банкте” де тиімді жобалар бар екенін айтады. Ол құрылыс компанияларының өзінде де пәтер ақысын бөліп төлейтін жобаларды үй алудың бір жолы ретінде атады.
— Ең болмаса ауданы кіші немесе жөндеуді қажет ететін үйлерді қарастыруға болады. Кейін жағдайыңыз түзелгенде кең жерге көшуге болады. Енді ашылған, әлі толық дамымаған аймақтарды да қарастырсаңыз болады. Ол жақта баға нарықтағыдан төмендеу болады, — дейді Шаттық. — Бастысы өз мүмкіндіңізді саралап, ең болмаса бастапқы жарна үшін ақша жинап, қажетті құжаттарды анықтап жинап, дайындалу қажет.
Оның сөзінше, үй аламын деп ниеттенгендердің жиі жіберетін қателігінің бірі — өз қаржылық мүмкіндігін дұрыс бағаламау, кіріс-шығысын дұрыс басқармау, приоритеттерін дұрыс қоймау. “Кейде адамдар табысына сәйкес келмейтін қымбат баспана таңдауға тырысады, кейін төлейтін кезде қиналады”.
— Үй алу кезінде табыс деңгейі де, тұрақтылық та, қаржылық біліміңіз де өте маңызды рөл атқарады. “Отбасы банк” те, басқа банктер де несие беретін кезде тұрақты әрі жеткілікті табысыңызға қарайды. Менің ойымша, ақша жинай алу да — бір дағды. Айына миллион теңге тапса да, үйі жоқ адам көп.
Шаттық қазір “Отбасы банкіндегі” үшінші депозитін толтырып жатыр. Пәтер ақысының жартысын жинаған соң, 50/50 бағдарламасымен тағы бір үй алмақ.
ИПОТЕКА САРАПШЫСЫ
Он бес жылдай қаржыгер болып істеп, кейінгі екі жылдан бері ипотека рәсімдеу бойынша сарапшы болып жүрген Маржан Қанатқызы Қазақстанда баспана мәселесінің өзекті болуын оның қымбаттығынан емес, адамдардың қаржы сауатының аз болмауынан көреді.
— Адамдарға үй алуға мүмкіндік көп, — дейді ол. — Бірақ адамдар қарапайым құжатты қалай тапсыруды, бағдарламаларды қалай іздеуді білмейді. Әйтпесе мемлекет ешкімді алаламай, белгілі бір талапқа сай азаматтың бәріне тең мүмкіндік беріп отыр.
Маржан — төрт баланың анасы. Күйеуі әскери қызметте істеген. Он жылдан астам уақыт ішінде бірнеше қалада тұрып, отыздан аса пәтер ауыстырған. Күйеуінің денсаулығы нашарлап, қызметтен кеткенде Маржан өмірін өзгертуі керек екенін түсінеді. Мамандығы есепші болғаны оған зор көмек болған.
— Күйеуімнің жұмысы төлеп отырады ғой деп үй алмасақ та, ақшаны жақсы жинап жүрдік. Ай сайын шотқа аударып отыратынбыз . Сөйтіп бастапқы жарнаға жетіп тұрған ақшамызға екі бөлмелі пәтер алдық, — дейді ол.
Қазір Маржанның бірнеше пәтері бар. Ол есепші қызметінен кетіп, білімін басқалармен бөлісе бастаған. Өзін Instagram-парақшасында “Ипотека сарапшысы” деп атайды. Оған ақыл-кеңес сұрап жазатындар арасында біршама жинағы бар адамдар да, айлығын күнкөріске жеткізе алмай жүрген азаматтар да бар. Маржан әрбір кісінің жағдайына қарай жол нұсқайды.
— Кейбір адамдар ақша жинап жүре береді, жүре береді. Солай уақыт жоғалтып жатқанын түсінбейді. “Артық төлемі көп болады ғой” дейді. Бұл дұрыс емес. Ипотеканы, мүмкіндік болса, тап қазір рәсімдеу керек. Себебі үй бағасы қымбаттап жатыр. Алматыда бірінші нарықтағы үйлер былтырдан бері 14 млн теңгеге қымбаттаған. Екінші нарық та түрлі шамада қымбаттап келеді. Бүгін 30 млн теңгенің үйін рәсімдемесеңіз, алты айдан соң ол 36 млн теңге болады. Сондықтан күтудің қажеті жоқ, — дейді сарапшы.
ҮЙ АЛҒЫСЫ КЕЛГЕН АДАМҒА АҚЫЛ
Ипотеканың артық төлемінен жүрексінген адамдарға Маржан инфляцияны уәж ретінде айтады. Оның сөзінше, банк алдындағы қарыз жыл сайын құнсыздана беретінін есте ұстаған жөн. Ал жарна ретінде біраз сома жиналғанын күтіп жүре беретін адамның жинағы да құнсызданып, үй қолжетімсіз бола бермек.
“Мысалы, былтыр ақпанда 3 млн теңгемен үй алатын мүмкіндіктер болатын. Қазір ондай сирек. Минималды алғашқы жарна 5 млн теңгеге өсіп кетті. Көрдіңіз бе?”
Ал ипотеканы екінші деңгейлі банктер арқылы рәсімдегісі келгендерге сарапшы сақ болуды ескертеді. “Тиімді де, тиімсіз де шарттары бар”.
Редакция сөйлескен сарапшылар мен кейіпкерлер тап қазір Қазақстанда “Отбасы банк” ұсынатын бағдарламалар — ең тиімді ипотека дегенді айтады. Тек азаматтардың табысы ресми рәсімделген болуы шарт екенін және жинаққа тұрақты ақша аудару керегін ескертеді. Екінші деңгейлі банктердің бір артықшылығы — олардың кейбірі “Отбасы банк” сияқты табысты растауды сұрамай, ипотека рәсімдей береді. Тек мөлшерлеме біршама жоғары болуы мүмкін.
Nukte жобасы бұл мақалада елдегі банктер бағдарламасының шарттарын түсіндіруді мақсат етпейді. Бұл жазба — үй алғысы келген адамға нұсқаулық. Елдегі банктерде жинағы бар, жинағы жоқ, табысын ресми рәсімдеген не рәсімдемеген — кез келген азаматқа ұсыныс көп. Өзіңізге қолайлы бағдарламаны ашық дереккөзден ізденіп, бірнеше нұсқасы салыстырып тапқан дұрыс.
— Кейбір адам мемлекет тегін үй береді екен ғой деп күтіп жүреді, — дейді ипотека сарапшысы Маржан Қанатқызы. — Бірақ мемлекет ешкімге үй бермейді. Ізденіп, оқып, көріп, ақша жинап өзің аласың ақырында. Сондықтан уақыт жоғалтпау керек.
Маржан осы салада сабақтар өтіп, үй алғысы келген азаматтарға ақыл-кеңес беріп жүр. Оның сөзінше, үй алғысы келген адамға керек ең негізгі білім — қаржы сауаты.
— Таксиде отырған адамдармен сөйлесем. Күн сайын 30 мыңнан 80 мың теңгеге дейін табатындар бар. Бірақ әлі күнге дейін біреудің пәтерін жалдап жүреді. Олар күнделікті ақша табады, бірақ ақшаны дұрыс жарата алмайды. Үйсіз жүрген адамдарға қарап ішім ашиды. Не істеп жүрсіңдер деп ұрысамын. Мүмкіндік көп қой! Адамдардың сылтауы бітпейді, шынын айтқанда. Алдайды ғой, пайызды бүкіл сомаға қосады екен ғой деп. Үстінен төлейтін ақша көп деп сылтауратады. “Отбасы банкте” көп мүмкіндік бар, — дейді сарапшы.
Маржан үй алуға келген адамдарға ішкі тәртіп пен нақты мақсат қоюды үйретеді. “Адамның көз алдында қызыл жалау сияқты желбіреп тұратын мақсат болса, сонда адам жолдан таймай, мақсатына қарай жүреді” дейді. Ол ақша жинаудың оңай тәсілдерін де дәріптеп жүр.
— Үйге кірерде дүкенге кіріп, күнделікті 3-4 мың теңге жұмсайсыз. Тамақтан бөлек, тәтті сусын, пішнәй мен кәмпит аласыз. Мен адамдарға “ай сайын ақша жинай алмасаңыз, күніне 2185 теңгеден депозитке аударып отырыңызшы” деймін. Бір жылда 800 мың теңгедей жиналады. “Отбасы банкке” осынша ақша жинасаңыз, мемлекет 158 мың теңге сыйақы береді. Сонда бір жылда ақшаңыз 1 млн теңгедей болады. Ал төрт балаңызға жеке-жеке шот асып, әрбіріне 2185 теңге аударып отырсаңыз, бір жылда 4 млн теңге жиналады. Бұл үй алуға жететін алғашқы жарна сомасы, — дейді Маржан Қанатқызы.
“Адамда нақты жоспар болуы керек. Ол үшін өзіңізге сұрақ қойып, нақты жауап беріңіз. Үй алу үшін қанша ақша жинауыңыз керек? Ол ақшаны қанша уақытта жинай аласыз? Табысыңыз, шығыныңыз қанша? Ең негізгі шығынды ғана жаратып, қалғанын қорға аударып отырыңыз. Миыңызда өзіңізге тапсырма тұруы керек. Нақты жоспармен жүрсіз бе? Сөзсіз үй аласыз”.
"Тиын туралы" ютуб жобасы.
